Het kabinet Balkenende IV heeft besloten flink geld te ‘investeren’ in de wijken. Gaandeweg is het besef doorgedrongen dat hier de wortel van alle kwaad ligt. Waren het niet de mensen in de vaak oude, verpauperende stadswijken die massaal hun heil zochten bij eerst Pim Fortuijn en later de SP? Re(a)gerend in de gebruikelijke reflex is er meteen de portemonnee getrokken en gekozen voor een grootschalige aanpak waarbij weinig onderscheid wordt gemaakt naar lokale omstandigheden (‘one size fits all’.). Gemeenten buitelden vervolgens over elkaar heen om maar met zoveel mogelijk wijken op het lijstje probleemwijken te komen dat door het Ministerie van VROM werd samengesteld. Dat is een merkwaardige reactie. In de aanloop naar de vorig jaar gehouden raadsverkiezingen werd zelden het geluid gehoord uit kringen van het gemeentebestuur dat een bepaalde stad werd geteisterd door zoveel problemen dat het de gemeente boven het hoofd groeide en de hulp moest worden ingeroepen van het Rijk. Nu er plotseling geld te verdelen valt ligt dat kennelijk anders. Nog merkwaardiger is dat de gemeenten, die er zelf een janboel van hebben gemaakt, kennelijk in staat worden geacht wijken weer boven jan te brengen. In verreweg de meeste steden in Nederland is de PvdA de constante factor in het bestuur. Onder aanvoering van deze partij hebben gemeenten zich in de afgelopen decennia massaal gestort op goedkope woningbouw en het pamperen van als zwak beschouwde burgers. Zij die het zich konden veroorloven zijn zo snel mogelijk vertrokken naar ruime voorsteden met veel groen en weinig overlast. De achterblijvers hebben dikwijls hun nood geklaagd, maar werden weggezet als racisten die een belemmering vormden voor het gestalte geven van het ideaal van de multiculturele samenleving. Van de weeromstuit zijn zij nu ineens de groep die door het stadsbestuur wordt doodgeknuffeld. Hun huizen deugen niet, dus worden die massaal afgebroken en vervangen door nieuwbouw. In de nieuw ontstane wijken zullen alle problemen zijn opgelost.
Waar hebben we dat eerder gehoord? Bij de grootschalige stadsvernieuwing in de jaren tachtig en negentig. Deze gaf vaak het laatste zetje om de bestaande sociale structuur in een wijk definitief de nek om te draaien. In die zin is de wijkaanpak van dit kabinet dan ook de oude stadsvernieuwing in een nieuw jasje. De achterliggende gedachte is dezelfde: de overheid zal u verheffen tot een betere burger. Die overheid handelt echter vaak niet zo snel en heeft wel heel erg veel op haar bordje liggen. Met het doorlopen van bouwprocedures is zo een paar jaar gemoeid. Dan valt te verwachten dat sommige buurtbewoners zelf maar alvast beginnen. Helaas niet met het renoveren van hun eigendommen. Veel gehoorde klacht tijdens de rellen in Ondiep begin dit jaar was dat de gemeente niet meer wilde investeren in de wijk, omdat de huizen over een paar jaar toch tegen de vlakte gingen. Dan is het niet zo gek dat bepaalde bewoners zich ook niet meer eigenaar voelen van de publieke ruimte, zeker daar waar het gezag voortdurend onzichtbaar is en de brutalen ongestraft anderen kunnen terroriseren tot de bom barst. En die barstte.
Hoe gaat het nu verder? Om het beeld te schetsen: onlangs zat ik in de trein van Utrecht naar Den Haag. Een man in strak Armanipak en met dure zonnebril zat tegenover mij met zijn mobiele telefoon aan zijn oor geplakt. Hij voerde te luid verschillende gesprekken waaruit mij al gauw duidelijk werd dat hij werkzaam was in de consultancy. Zijn firma had nu het oog laten vallen op de miljoenen die beschikbaar zijn voor de wijkaanpak. Door de telefoon werd de strategie nog eens doorgenomen voor het gesprek dat ging volgen in Den Haag met ambtenaren over het verdelen van de geld. Vervolgens zullen er uitgebreide plannen verschijnen in glossy folders, die volstaan met goede intenties. Strekking van dit alles is dat als het Rijk maar wil betalen het allemaal goed komt. Gaat dat werken? Nee! Kijk naar de stadsvernieuwingsgebieden die gerenoveerd zijn in de jaren tachtig. Ze zijn al weer flink aan het verpauperen, omdat er teveel goedkope woningen staan en de wijken sociaal gezien als los zand aan elkaar hangen. Wie zijn er beter van geworden? Consultants, aannemers en zij die erin slagen op slimme wijze zich toegang te verschaffen tot de subsidiepotten. Een voorbeeld hiervan zijn de bedrijven op het Utrechtse industrieterrein Overvecht. Omdat hun bedrijventerrein dezelfde naam draagt als de nabijgelegen ‘probleemwijk’ weten ze zich volop verzekerd van aandacht en geld. Weinig mensen uit de wijk Overvecht zijn echter werkzaam op het industrieterrein Overvecht, dat gunstig ligt aan de ring Utrecht en door een brede vierbaansweg en een groenstrook wordt gescheiden van de gelijknamige wijk. De straten zien er tiptop uit en de auto’s glimmen in de showroom en op de parkeerplaats voor werknemers. Deze bedrijven hebben een ingang gekregen via welke ze hun wensenlijstjes bij bestuurders kunnen neerleggen. Voor de wijk doet het niet veel, voor het selecte clubje dat profiteert wel. De wijkaanpak werkt dan ook cliëntelisme in de hand.
Hoe moet het dan? Door aan te sluiten bij de wensen en mogelijkheden van de bewoners in een bepaalde wijk. Onder hen zijn er velen die er al jaren wonen en verknocht zijn aan hun plekje. Zeg niet ‘je wijk deugt niet en wordt over 5 jaar afgebroken’, maar zeg ‘dit is jouw wijk en wij zullen je helpen om er iets van te maken’. Dat betekent dat de politie optreedt tegen overlast, dat de plantsoenendienst en de reiniging normaal hun werk doen en dat betekent bovenal dat mensen het recht krijgen hun woning in eigendom te verwerven. Veel van wat zich afspeelt op wijkniveau onttrekt zich aan het oog van de overheid. Dit soort wijken gonst van illegale activiteiten, zwartwerk en ruilhandel, waarvan het tijd is ze in een meer legale richting om te buigen. Niets maakt zoveel initiatief en creativiteit los dan dat mensen beseffen dat iets van hun zelf is en ze voor zichzelf bezig zijn. Wie iets verder fietst dan Ondiep en in Utrecht-Oost rondkijkt in Wittevrouwen ziet alleen maar bouwsteigers en hoort hamergeklop. Vijftien jaar terug was dit nog een achterstandswijk, waar een groot aantal panden op de nominatie stond om te worden gesloopt. ’s Ochtends als de mensen naar hun werk gaan, worden de opengevallen parkeerplekken ingenomen door busjes van aannemers. Prachtwijken ontstaan pas daar als mensen niet bij de hand worden genomen, maar hun handen vrij hebben voor het aanpakken van hun eigen leefomgeving.
